Главная Случайная страница


Категории:

ДомЗдоровьеЗоологияИнформатикаИскусствоИскусствоКомпьютерыКулинарияМаркетингМатематикаМедицинаМенеджментОбразованиеПедагогикаПитомцыПрограммированиеПроизводствоПромышленностьПсихологияРазноеРелигияСоциологияСпортСтатистикаТранспортФизикаФилософияФинансыХимияХоббиЭкологияЭкономикаЭлектроника






Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-XVII стст.

Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-XVII стст.

 

Вучэбна-метадычны комплекс

для студэнтаў дзённай і завочнай форм навучання

 

 

Віцебск

Выдавецтва УА “ВДУ імя П.М.Машэрава”

УДК 882.6 (075.8)

ББК 83.3 (4 Беи) я 73

Т 19

 

Аўтар: старшы выкладчык кафедры беларускай літаратуры УА “ВДУ імя П.М.Машэрава” В.У.Таранеўскі

 

Рэцэнзент: кандыдат філалагічных навук, дацэнт Емяльянаў А.С.

Навуковы рэдактар: загадчык кафедры беларускай літаратуры, дацэнт В.І.Русілка

 

Таранеўскі В.У.

Т 19 Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-XVII стст.Вучэбна-метадычны комплекс для студэнтаў дзённай і завочнай форм навучання / В.У.Таранеўскі. - Віцебск: Выдавецтва УА “ВДУ імя П.М.Машэрава”, 2007. – с.

 

ISBN 985-480-228-0.

 

Вучэбна-метадычны комплекс “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-XVII стст”уключае практычныя заданні, кароткі тэарэтычны курс, пытанні да экзаменаў і залікаў, тэмы рэфератаў і кантрольных, навуковую літаратуру, спісы тэкстаў для абавязковага і дадатковага чытання. Адрасаваны студэнтам філалагічных спецыяльнасцей універсітэта і прыхільнікам старажытнай літаратуры.

 

УДК 882.6 (075.8)

ББК 83.3 (4 Беи) я 73

 

 

© Таранеўскі В.У., 2007

© УА “ВДУ імя П.М.Машэрава”, 2007

УВОДЗІНЫ

Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стагоддзяў ( традыцыйна да нядаўніх пор гэты курс называўся “Старабеларуская літаратура”) – адна з важнейшых частак агульнага курса гісторыі беларускай літаратуры, які выкладаецца на філалагічных факультэтах УА “Віцебскі дзяржаўны універсітэт імя П.М.Машэрава”. Яго асэнсаванне і засваенне спецыфічнае, адметнае ад літаратуры пазнейшага часу. Студэнтам нялёгка зразумець сэнс даўніх твораў, адчуць іх эстэтыку, гістарычную і мастацкую каштоўнасць.

Вучэбна-метадычны комплекс “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стагоддзяў” прапануе максімальна аб’ёмны практычны ахоп матэрыялу з мэтаю найбольш поўнага адлюстравання развіцця беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стст. Ен таксама ўключае кароткі лекцыйны курс па мясцовым летапісанні (“Баркулабаўская хроніка”) і мемуары (Ф.Еўлашоўскі, Ф.Кміта-Чарнабыльскі), сістэматызуе кантрольныя патанні (экзаменацыйныя і заліковыя), накіроўвае студэнтаў на навуку (напісанне рэфератаў).

Асноўныя задачы вучэбна-метадычнага комплекса “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стагоддзяў” – фарміраванняе ў студэнтаў уяўлення пра храналогію і асаблівасці развіцця беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стст., пра асноўныя гісторыка-культурныя эпохі (Сярэднявечча, Рэнесанс, Барока). Ен павінен паспрыяць выпрацоўцы ў студэнтаў навыкаў самастойна літаратуразнаўча аналізаваць тэксты, асэнсоўваць жанры і стылі даўняй беларускай літаратуры, гісторыю стварэння і асаблівасці паэтыкі найбольш значных мастацкіх твораў.

Вучэбна-метадычны комплекс “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стагоддзяў” уключае спіс рэкамендаванай літаратуры, які складаецца з мастацкіх тэкстаў (асноўных і дадатковых), вучэбных дапаможнікаў, анталогій, хрэстаматый, прысвечаных гісторыі беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стст. Наяўнасць такога спісу дазволіць студэнтам незалежна знаходзіць патрэбны матэрыял для выяснення канкрэтных пытанняў літаратурнага працэсу, пачынаючы ад біяграфій пісьменнікаў і заканчваючы мастацкасцю таго ці іншага тэксту.

Вучэбна-метадычны комплекс “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХVІІ стагоддзяў” прызначаны студэнтам-філолагам і складзены ў адпаведнасці з патрабаваннямі базавай праграмы “Беларуская філалогія”, “Руская філалогія”.

 

Праграма курса “Старажытная беларуская літаратура. ХІ-XVII стст.”

 

 

Уступ

 

Гісторыка-культурны феномен старажытнай беларускай літаратуры. Вытокі беларускай літаратуры эпохі Сярэднявечча, роля нацыянальных і іншаземных літаратурных традыцый у працэсе яе станаўлення.

Спецыфічныя асаблівасці старажытнай беларускай літаратуры. Абстрагаванасць, этыкетнасць, традыцыйнасць, сярэдневяковы гістарызм, полілінгвістычны характар літаратуры. Літаратурны помнік, рукапіс, ізводы. Праблема аўтарства. Арнаментыка рукапісу.

Сістэтатызацыя рукапісных збораў і старадрукаў М.П.Румянцавым, А.Х.Вастокавым, П.М.Строевым, Г.Я.Галенчанкам. Тэксталагічныя даследаванні А.А.Шахматава, У.В.Ператца, Дз.С.Ліхачова. Мастацкі метад, сістэма жанраў і асноўныя тэмы старажытнай беларускай літаратуры. Асоба сярэдневякавога чалавека ў літаратуры. Старабеларуская літаратура ў кантэксце сустветнай літаратуры.

 

Асноўныя этапы вывучэння старажытнай беларускай літаратуры

 

Шматвякавая пісьмовая спадчына беларускага народа ў працах беларускіх, рускіх, польскіх і украінскіх даследчыкаў ХІХ – пач. ХХ стст. (А.Х.Архангельскага, М.А.Багдановіча, Т.Нарбута, Р.Падбярэскага, В.Ф.Сопікава, Ф.Т.Сушыцкага і інш.). Навуковая дзейнасць І.М.Даніловіча, Я.Ф.Карскага, М.І.Гарэцкага. Мастацкая спадчына беларускага народа ў манаграфіі Я.Ф.Карскага “Беларусы”. Сістэматычнае даследаванне гісторыі беларускай літаратуры ў 50-90-я гады ХХ стагоддзя. Навуковае выданне помнікаў старажытнай беларускай літаратуры (У.Г.Кароткі, А.Ф.Коршунаў, М.М.Улашчык). Вывучэнне гісторыі асобных літаратурных жанраў, творчасці пісьменнікаў ХІ-XVII стст. (В.І.Дарашкевіч, У.Г.Кароткі, А.І.Мальдзіс, А.А.Мельнікаў, І.В.Саверчанка, В.А.Чамярыцкі і інш.).

 

Перыядызацыя старажытнай беларускай літаратуры

 

1. Літаратура эпохі Сярэднявечча (ХІ – ХV стст.)

2. Літаратура эпохі Рэнесансу (XVI ст.)

3. Літаратура эпохі Барока (XVII ст.)

 

Сярэднявечча

 

Літаратура ранняга Сярэднявечча (ХІ – ХІІІ стст.)

 

Агульны перыяд развіцця трох усходнеславянскіх літаратур – беларускай, украінскай і рускай. Пытанне аб пачатку пісьменнасці на ўсходнеславянскіх землях. Першыя помнікі пісьменства на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Хрышчэнне Русі, выбар візантыйскай арыентацыі. Царква і вялікакняская ўлада. Цэнтры кніжнай культуры (Кіеў, Ноўгарад, Полацк, Смаленск, Тураў і інш.) Язычніцкая спадчына ў духоўнай культуры Старажытнай Русі. Культурныя сувязі ўсходніх славян з Візантыяй, першы паўднёваславянскі літаратурны ўплыў. Асветніцкая дзейнасць Кірыла і Мяфодзія, крытыка “трохмоўнай ерасі”. Творчая спадчына Навума Ахрыдскага, Канстанціна Праслаўскага, Чарнарызца Храбра. Феадальная раздробленасць, барацьба з крыжакамі і манголататарамі. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага. Асноўныя жанры і стылявое поле літаратуры.

 

Перакладная літаратура

Літаратурныя сувязі і кантакты, творчы характар успрыняцця перакладной літаратуры ўсхзоднеславянскімі кніжнікамі.

 

“Біблія”як помнік сусветнай культуры, дыдактычная і эстэтычная значэнне біблейскіх кніг. Гістарычныя ўмовы формавання канону. Асноўныя жанры Старога Запавету. Паэтыка Псалтыра. Філасофскі сэнс прытчаў Саламона. Структура Новага Запавету. Характарыстыка кананічных евангелляў, сістэматызацыя хрысціянскага вучэння ў пасланнях апостала Паўла, эсхаталагічныя пытанні ў “Апакаліпсісе”. Першыя біблейскія кнігі на беларускіх землях: Тураўскае евангелле (ХІ ст.), Полацкае евангелле (ХІІ ст.), Аршанскае евангелле (ХІІІ ст.), Лаўрышаўскае евангелле (ХIV ст.), Друцкае евангелле (ХIV ст.). Біблейская традыцыя ў літаратуры.

“Блуканне Багародзіцы па пакутах”. Помнік апакрыфічнай літаратуры. Праблематыка твора. Пытанне пра боскую справядлівасць, пошукі праўды і дабра ў апокрыфе. Характарыстыка вобраза Багародзіцы.

“Жыціе Аляксея, чалавека Божага”. Класічны ўзор агіяграфічнага твора. Гісторыя стварэння, каноны жыція. Вобраз Аляксея.

“Александрыя”. Гісторыя напісання і рэдакцыі твора. Сюжэт, кампазіцыя, прыгодніцкія і казачна-фантастычныя элементы. Вобраз Аляксандра Македонскага.

 

Арыгінальная літаратура

Культурны ўзровень развіцця грамадства ў ХІ-ХІІІ стст. і станаўленне арыгінальнай літаратуры. Помнікі дзелавога пісьменства: надпіс на крыжы Еўфрасінні Полацкай 1161 г., Смаленская праўда 1229 г., “Грамата рыжан да віцебскага князя Міхаіла Канстанцінавіча” (каля 1300 г.). Жанравая, тэматычная і стылявая адметнасць арыгінальнай літаратуры. Характарыстыка стылю манументальнага гістарызму. Патрыятычны пафас літаратуры.

Урачыстае красамоўства

Росквіт красамоўства ў ХІ-ХІІ стст. Дзейнасць Яраслава Мудрага. Праблематыка і мастацкая дасканаласць твораў урачыстага красамоўства.

 

Іларыён, мітрапаліт Кіеўскі

Царкоўна-палітычная дзейнасць і літаратурная спадчына мітрапаліта Іларыёна.

“Слова пра закон і ласку”. Праблематыка, ідэя і кампазіцыя твора. Свяшчэннае Пісанне і канцэпцыя сусветнай гісторыі мітрапаліта Іларыёна. Стылявая адметнасць “Пахвалы князю Уладзіміру”. Патрыятычны пафас твора, прыёмы рыторыкі.

 

Кірыла Тураўскі(паміж 1113-1130 – 1182-1188)

Жыццёпіс і творчая спадчына тураўскага епіскапа. Праблема атрыбуцыі твораў. Гісторыя вывучэння літаратурнай спадчыны. Творы Кірылы Тураўскага ў беларускіх старадруках. Жанравыя асаблівасці твораў (прытчы, пропаведзі, малітвы, каноны).

“Прытча пра душу і цела (пра свяпца ды храмца)”. Ідэя прытчы, пытанні грамадска-палітычнага жыцця і маральна-этычныя праблемы. Архітэктолніка, сімволіка-алекагычная вобразнасць. Асуджэнне дзейнасці князя Андрэя Багалююскаша і епіскапа Феадора.

“Слова на Антыпасху”. Сакральная сутнасць свята. Кампазіцыя пропаведзі. Інтэрпрэтацыя сюжэта пра Фаму бязвернага. Мастацка-сімвалічная вобразнасць. Матыў абнаўлення ў пропаведзі.

“Слова на Узнясенне Ісуса Хрыста”. Евангельская трактоўка падзей. Структура пропаведзі, рытарычнае майстэрства аўтара (ампліфікацыі, тырады, ізахранізм). Мастацкая функцыя дыялогаў біблейскіх герояў. Манументальнае гучанне заключнай часткі пропаведзі.

“Слова на сабор 318 айцоў”. Крытыка арыянскай ерасі. Сэнсавыя сувязі паміж падзеямі Нікейскага сабору і падзеямі старазапаветнай гісторыі. Пахвала удзельнікам сабору. Метад тыпалагічнай экзегезы.

“Слова, каб не забывалі настаўнікаў сваіх”. Ідэйны змест і мастацкая дасканаласць твора. Прамоўніцкае майстэрства Кірылы Тураўскага.

 

Клімент Смаляціч (? – пасля 1164)

Факты біяграфіі, царкоўўна-палітычная дзейнасць, літаратурная спадчына.

“Пасланне да Фамы прасвітара”. Гісторыя напісання твора. Мастацкая адметнасць, філасофскі сэнс, прыемы палемікі. Ідэі антычных мысліцеляў і Свяшчэннае Пісанне. Сімволіка і алегорыя ў творы. Зараджэнне вальнадумства ў царкоўным пісьменстве.

 

Жыційная літаратура

Гісторыя ўзнікнення першых жыційных твораў на ўсходнеславянскіх землях. Умоўнасць, дыдактыка, царкоўна-рэлігійная фантастыка ў жыціях. Характарыстыка жыцій-мартырыяў, княскіх жыцій.

“Сказанне пра Барыса і Глеба”. Ідэйная накіраванасць твора. Мастацкая функцыя плачаў, маналогаў, малітваў. Эмацыянальная напружанасць сюжэта. Адлюстраванне хрысціянскіх пакутнікаў Барыса і Глеба.

“Жыціе Еўфрасінні Полацкай”. Гіпотэзы даследчыкаў адносна аўтарства твора. Спісы, рэдакцыі і ствлявыя асаблівасці. Агіяграфічны канон і “Жыціе Еўфрасінні Полацкай”. Паэтыка і мастацка-эстэтычныя прынцыпы арганізацыі жыція-біяса (унутраныя маналогі, дыялогі, плачы, малітоўныя звароты). Арыгінальнае спалучэнне біяграфіі Еўфрасінні Полацкай, сціслага апісання яе падарожжа ў Святую зямлю і пахвалы. Мастація сродкі драматызацыі падзей, топасы і запазычанні ў творы. Падзвіжніцкая дзейнасць асветніцы. Вобраз Еўфрасінні Полацкай у сучаснай беларускай літаратуры.

“Жыціе Кірылы Тураўскага”. Характарыстыка пралогавых жыцій. Факты біяграфіі Кірылы Тураўскага. Звесткі пра творчую спадчыну тураўскага епіскапа.

“Жыціе Аўрамія Смаленскага”. Час напісаннят твора. Аўтарскі элемен і гістарычныя рэаліі. Запазычанні і рэмінісцэнцыі з іншых жыційных твораў. Вобраз хрысціянскага героя-кніжніка і асветніка. Адметнасць канфлікту ў творы.

“Аповесць пра Меркурыя Смаленскага”. Гісторыя напісання твора. Фальклорная аснова помніка, індаеўрапейскія легенды пра абезгалоўленых і храсціянскія аповеды аб цудадзейных іконах. Стыль і рэдакцыі помніка. Вобраз Меркурыя Смаленскага.

 

Летапісанне

Роля летапісаў у фармаванні гістарычнай свядомасці грамадства. Асноўныя цэнтры летапісання. Тэорыі А.А.Шахматава, Д.С.Ліхачова, Б.А.Рыбакова пра пачатковы перыяд летапісання на Русі. Тэндэнцыйнасць першых летапісцаў. Жанравыя асаблівасці летапісаў.

“Аповесць мінулых гадоў”. Помнік усходнеславянскага летапісання ХІІ ст. Асноўны змест і праблематыка твора. Рэдакцыі і стыль летапісу. Наватарства Нестара-летапісца. Формы летапіснага апавядання. Вобразы князёў у летапісе. Падзеі полацкай гісторыі ў “Аповесці мінулых гадоў”.

“Кіеўскі летапіс”. Помнік мясцовага летапісання канца ХІІ ст. Праблематыка летапісу, адлюстраванне перыяду феадальнай раздробленасці. Вобразная сістэма летапісу. Звесткі пра падзеі полацкай гісторыі ў летапісе. Страчаны Полацкі летапіс: факты і версіі.

“Галіцка-Валынскі летапіс”. Помнік мясцовага летапісання ХІІІ ст. Структура, майстэрства гістарычнага аповеду, маляўнічасць апісання падзей у летапісе, гераічны пафас. Адлюстраванне барацьбы ўсходнеславянскіх народаў з мангола-татарамі. Звесткі па гісторыі ранняга перыяду станаўлення Вялікага княства Літоўскага. Палітычная дзейнасць Міндоўга, Войшалка і Тройдзеня. Галіцка-Валынскі летапіс і “Слова пра паход Ігара”.

“Слова пра паход Ігара”

“Слова пра паход Ігара” як феномен усходнеславянскай культуры. Гісторыя адкрыцця і апублікавання твора. Праблема аўтэнтычнасці “Слова”. Гіпотэзы даследчыкаў пра аўтарства помніка. Гістарычныя падзеі ў творы, летапісныя звесткі пра паход Ігара Святаслававіча. Ідэйны змест і кампазіцыя твора. Стылявая адметнасць і жанр помніка. Мастацкая дасканаласць, багацце і самабытнасць вобразаў, глыбіня думкі і лірызм “Слова пра паход Ігара”. Свецкі характар, сінтэз фальклорных і кніжных элементаў, прыёмы анімізацыі і персаніфікацыі ў творы. Язычніцкія і хрысціянскія элементы, вобразы славянскай міфалогіі. Сімволіка і каларыстыка, час і прастора ў “Слове”. Мастацкі феномен твора. Апісанне падзей полацкай гісторыі. Паэтычнае адлюстраванне Нямігскай бітвы (1067 г.), вобраз Усяслава Полацкага. Майстэрства беларускіх перакладчыкаў “Слова пра паход Ігара” (Я.Купалы, М.Гарэцкага, Р.Барадуліна, В.Дарашкевіча, І.Чыгрынава і інш.). Мастацкае асэнсаванне твора сучаснымі беларускімі паэтамі, пісьменнікамі і драматургамі. Тыпалагічныя сувязі “Слова пра паход Ігара” з сярэднявечным эпасам іншых народаў (“Песня пра Раланда”, “Песня пра майго Сіда”, “Песня пра нібелунгаў”). “Слова пра паход Ігара” ў творах выяўленчага мастацтва, музыцы, анімацыі.

 

Перакладная літаратура

Жанравая характарыстыка перакладной літаратуры. Перакладная проза як састаўная частка старабеларускай літаратуры.

“Аповесць пра трох каралёў”. Час напісання твора. Біблейскае паданне пра ўсходніх цароў, якія прынеслі дары Ісусу Хрысту. Літаратурная першааснова твора – “Легенда пра трох святых каралёў” Іаана Хільдэсхеймскага.

“Аповесць пра Трою”. Падзеі Траянскай вайны ў аповесці. Фальклорна-паэтычная версія прычын вайны. Апісанне падзей апошняга года вайны. Дынамізм сюжэта.

“Пакуты Хрыста”. Характарыстыка апакрыфічнай аповесці пра апошнія дні зямнога жыцця, пакутніцкую смерць і ўваскрэшанне Ісуса Хрыста. Вобраз Багародзіцы. Асаблівасці беларускага перакладу аповесці.

“Жыціе трох віленскіх пакутнікаў”. Гісторыя кананізацыі віленскіх пакутнікаў Іаана, Антонія і Яўстафія. Ідэйная накіраванасць, асаблівасці жыцій-пасьёнаў. Традыцыйныя прыёмы агіяграфіі ў адлюстраванні віленскіх пакутнікаў.

 

Арыгінальная літаратура

Росквіт Вялікага княства Літоўскага і развіццё літаратуры. Станаўленне агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання. Пашырэнне літаратурных сувязяў і кантактаў. Царкоўная і літаратурная дзейнасць Кіпрыяна ў Вялікім княстве Літоўскім. Характарыстыка жанраў і стыляў літаратуры.

Хаджэнні

Гістарычныя ўмовы ўзнікнення жанру хаджэння на беларускіх землях. Роля вусных і пісьмовых крыніц у фарміраванні жанру. Хаджэнні манахаў Аграфенія і Варсанофія.

“Хаджэнне ў Царград…” Ігнація Смаляніна (пач. XV ст.). Рэдакцыі помніка. Ідэйны змест і жанрава-стылявыя асаблівасці. Элементы традыцыйнага паломніцкага хаджэння і летапісу. Сацыяльная праблематыка і характар апісання хрысціянскіх святынаў. Мастацкая адметнасць твора. Традыцыі “Хаджэння ў Царград…” у беларускай літаратуры XVI-XVII стст.

 

Урачыстае красамоўства

Грыгорый Цамблак (1364?-1419?)

Жыццёвы і творчы шлях. Царкоўна-палітычная і літаратурная дзейнасць у Вялікім княстве Літоўскім. Удзел Грыгорыя Цамблака ў працы XVI Канстанцкага сабору каталіцкай царквы. Уплыў вучэння ісіхазму на фармаванне светапогляду мітрапаліта Вялікага княства Літоўскаг. Жанрава-стылевая характарыстыка творчасці. Прамоўніцкае майстэрства Грыгорыя Цамблака.

“Слова пахвальнае Яўфімію Тырнаўскаму”. Праблематыка твора. Агіяграфічныя элементы і традыцыі ўрачыстага красамоўства. Вобраз Яўфімія Тырнаўскага – змагара і асветніка. Апісанне злачынстваў турэцкіх ханаў. Выкарыстанне біблейскай вобразнасці.

“Слова на Узвіжанне святога Крыжа”. Гістарычная аснова свята. Сімвалічная вобразнасць у пропаведзі. Сродкі эмацыянальнай выразнасці, рытмічная арганізацыя тэксту, тропы і стылістычныя фігуры.

“Слова на адсячэнне галавы Іаану Хрысціцелю”. Біблейская аснова пропаведзі. Структура, сродкі мастацкай выразнасці. Выкарыстанне традыцый антычных рытараў, наватарства Грыгорыя Цамблака.

 

Летапісанне

Палітычнае адзінства і магутнасць Вялікага княства Літоўскага ў беларуска-літоўскім летапісанні XV ст. Спецыфічныя асаблівасці летапісання ў Вялікім княстве Літоўскім. Цэнтры летапісання. Дзелавое пісьменства і развіццё летапісання.

“Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”. Адзін з першых твораў беларускай гістарычна-дакументальнай прозы. Гіпотэзы даследчыкаў пра ўзнікненне помніка і яго аўтараў. Галоўная ідэя летапісу. Літаратурнае майстэрства летапісцаў, лаканічнасць і дынамічнасць апавядання. Усхваленне цэнтралізатарскай палітыкі літоўска-беларускіх князёў. Структура і сінкрэтычны характар летапісу.

“Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.”. Спісы летапісу (Акадэмічны, Нікіфараўскі, Слуцкі, Супрасльскі). Структура і крыніцы помніка, яго рэдакцыі, час і месца іх узнікнення. Ідэя гістарычнай еднасці ўсходніх славян у летапісе. Асаблівасці падачы звестак ад “пачатку Русі” да Яраслава Мудрага. Паказ барацьбы ўсходніх славянаў з ордамі Батыя і крыжакамі. Абарона дзяржавы ў паданнях пра бітвы пад Смаленскам, на рацэ Ворскле, пад Грунвальдам і інш. Адлюстраванне ў летапісе цэнтарлізатарскай палітыкі вялікага князя Вітаўта. Ідэйная канцэпцыя і жанрава-стылявыя асаблівасці “Пахвалы Вітаўту”.

 

РЭНЕСАНС

 

Эпоха Рэнесансу (Адраджэння) у беларускай культуры. Праявы гуманізму ў грамадска-палітычным жыцці Вялікага княства Літоўскага XVI ст. Школьная адукацыя. Навучанне беларусаў у замежных універсітэтах. Узнікненне і развіццё кнігадрукавання. Асноўныя цэнтры беларускага кнігадрукавання: Прага, Вільня, Берасце, Нясвіж, Лоск. Мецэнат у мяшчанскім (Багдан Онькаў, Якуб Бабіч) і ў магнацкім (Радзівілы, Астрожскія, Хадкевічы, Кішкі і інш.) асяроддзя. Рэлігійная талерантнасць у часы панавання Ягелонаў. Рэнесансавы стыль у архітэктуры і мастацтве.

Ранні (першая палова XVI ст.) і позні Рэнесанс (другая палова XVI – пачатак XVIIст.). Антычная і сярэднявечна-хрысціянская традыцыі ў беларускай літаратуры эпохі Адраджэння. Наследаванне класічным узорам і адлюстраванне важнейшвх падзей рэчаіснасці. Дэмакратызацыя літаратуры, узмацненне свецкага пачатку. Узнікненне новых жанраў: “Стагоддзе паэзіі”. Полілінгвізм тагачаснага пісьменства Беларусі. Асноўныя літаратурныя мовы: беларуская, лацінская, польская, стараславянская. Сфера ўжывання беларускай мовы, яе дамінуючая роля ў дзелавым пісьменітве і ў гістарычнай прозе.

 

Францыск Скарына (паміж 1480-1490 – каля 1551)

Навуковыя гіпотэзы адносна даты нараджэння Ф.Скарыны. Жыццё і дзейнасць усходнеславянскага першадрукара ў дакументах і матэрыялах яго часу. Францыск Скарына ў Празе (1517-1519). Чэшскае кнігадрукаванне пачатку XVI ст. Выданні богаслужбовых кніг на славянскіх мовах Ш.Фіёля, А.Мануцыя, П.Конача, П.Севярына і інш. Мецэнаты Ф.Скарыны. Рацыяналістычны і прагматычны падыходы да парадку выдання асобных кніг Бібліі. Магчымыя крыніцы перакладу Ф.Скарыны, асаблівасці яго глосаў.

Прадмовы Ф.Скарыны: “Ва ўсю Біблію рускай мовы”, да кніг “Псалтыр”, “Юдзіф”, “Эклезіяст”, “Прытчы Саламонавы” і інш. Выяўленне ў прадмовах асветніцкага крэда ўсходнеславянскага першадрукара. Арыентацыя на “паспалітага” чытача, асаблівасці мовы выданняў і мастацка-графічнага афармлення. Адносіны Ф.Скарыны да тэкстаў Святога Пісання – эзатэрычныя і экзатэрычныя кнігі Бібліі ў разуменні Ф.Скарыны. Хрысціянскае асветніцтва Ф.Скарыны, роля антычнай культурнай спадчыны ў фарміраванні ідэйных поглядаў Ф.Скарыны. Патрыятычны і грамадзянскі пафас прадмоў Ф.Скарыны. Элементы тэалогіі, філасофіі, правазнаўства, філалогіі, эстэтыкі і этыкі ў прадмовах першадрукара. Нацыянальная свядомасць Ф.Скарыны і ўслаўленне радзімы. Бог, чалавек, сусвет, грамадства ва ўспрыняцці асветніка. Паэтычная спадчына Ф.Скарыны, акравершы ў акафістах. Літаратурны стыль Скарыны-пісьменніка і перакладчыка.

Віленскі перыяд кнігадрукарскай дзейнасці Францыска Скарыны (1522-1525). Асаблівасці архітэктонікі “Малой падарожнай кніжкі” і “Апостала”. Мова выданняў.

Роля Ф.Скарыны ў развіцці ўсходнеславянскага кнігадрукавання, перакладчыцкай справы і культуры, ацэнкі яго творчасці дзеячамі XVI-ХХ стст. Прадаўжальнікі справы Скарыны ў Беларусі.

 

Паэзія раннягя Рэнесансу

Новалацінская паэзія – гісторыка-літаратурны феномен у духоўнай культуры Беларусі. Сувязь з традыцыямі антычнай паэзіі, з творамі Гамера, Вяргілія, Авідзія, Гарацыя і інш. Асноўныя жанры (эпічная паэма, элегія, ода, эпіграма), паэтычныя памеры (гекзаметр, элегічны двуверш, сапфічная страфа, алкеева страфа). Выкарыстанне вобразаў і сюжэтаў з антычнай міфалогіі, топасаў паэзіі Старажытнай Грэцыі і Рыма. Паэтызацыя гераічнага мінулага і ўслаўленне подзвігаў сучаснікаў ў творах Янга Вісліцкага і Мікалая Гусоўскага.

Ян Вісліцкі(каля 1485-1490 – пасля 1516)

Пытанні пра паходжанне паэта, яго вучобу і працу ў Кракаўскім універсітэце. Энцыклапедычныя веды Я.Вісліцкага, роля Паўла з Кросна і Пятра Таміцкага ў яго біяграфіі.

“Пруская вайна” (1516) – паэтычны помнік мінуламу Айчыны. Прадмова, прысвячэнне, ода, аргументы да паэмы, іх роля ў архітэктоніцы помніка. “Элегія да Багародзіцы Панны Марыі”. Асаблівасці кампазіцыі, метрыкі “Прускай вайны”, гістарычныя рэтраспекцыі ў паказе дынастыі Ягелонаў. Адлюстраванне гісторыі шматлікіх народаў, што насялялі Вялікае княства Літоўскае і Польскую карону, іх звычаяў і нораваў, культуры і побыту. Лех, Крак і Ванда – легендарныя заснавальнікі дзяржавы і яе сталіцы – Кракава. Сувязь “Прускай вайны” з беларуска-літоўскім летапісаннем ў перадачы падзей, звязаных з Грундвальскай бітвай. Роля Вітаўта і Ягайлы ў перамозе над крыжакамі паводле паэмы. Антычная сістэма вобразаў і вобразаў-сімвалаў у сюжэтнай пабудове помніка. Дзяржаўны патрыятызм Яна Вісліцкага, пераклады паэмы “Пруская вайна” з лацінскай мовы на мовы беларускую, польскую і рускую.

 

Мікола Гусоўскі(каля 1480 – пасля 1533)

Спрэчкі адносна сацыяльнага паходжання Гусоўскага, гучання яго прозвішча, лакалізацыі месца нараджэння. Эразм Вітэліус і Мікалай Гусоўскі, іх місія ў Рыме, трагічныя падзеі ў “вечным горадзе”.

Рымскі перыяд творчасці паэта-новалацініста: “Шматшаноўнаму (біскупу) Плоцкаму суцяшэнне”, “На ахвярапрынашэнне чорнага быка”, “Да Боскага Себасцяна”, “Малітва да Святой Ганны”, “Пра чутку, што нечакана ўзнікла ў касцёле святога Лаўрэнція ў Дамаса”, “Песня пра зубра”.

Кракаўскі перыяд творчасці: “Новая і славутая перамога над туркамі ў ліпені месяцы”, “Пра жыццё і подзвігі святога Гіяцынта”.

“Песня пра зубра” (1523). Творчая гісторыя паэмы, прадмоўнапасляслоўны комплекс у кракаўскім выданні. Адлюстраванне гуманістычных поглядаў М.Гусоўскага ў прысвячэнні каралеве Боне, разуменне паэтам сувязі паміж культурна-інтэлектуальным узроўнем развіцця грамадства і ваенна-палітычным патэнцыялам дзяржавы. Гістарычныя аналогіі і паралелі, усхваленне мецэнацтва яе феномена Адраджэння.

Жанравыя асаблівасці “Песні пра зубра”, кампазіцыя і паэтыка помніка. Уплыў антычнай міфалогіі на вобразную сістэму твора, знаёмства М.Гусоўскага з айчыннымі і замежнымі помнікамі пісьмовай культуры. Вітаўт і Жыгімонт у “Песні пра зубра”, уяўленні М.Гусоўскага пра ідэальнага манарха, яго зварот да часоў праўлення Вітаўта. Сімвалічнасць вобраза зубра і зубрынага статку. Вайна і мір у паэме М.Гусоўскага, гуманістычны пафас твора. Малая і вялікая радзіма паэта-лацініста, патрыятызм твора.

“Песня пра зубра” ў перакладах на беларускую, рускую, украінскую, польскую, літоўскую мовы.

“На ахвярапрынашэнне чорнага быка”. Заклік да абароны хрысціянства ў часы народнага бедства і выпрабаванняў. Асэнсаванне і пераасэнсаванне ролі Рыма ў гісторыі народаў Еўропы. Пратэст супраць адраджэння паганскіх звычаяў у адным з сусветных цэнтраў хрысціянства.

“Новая і славутая перамога над туркамі” (1524). Услаўленне подзвігу воінаў Вялікага княства Літоўскага ў барацьбе супраць ворагаў. Мастацкае увасабленне праяваў гераізму, сілы, з аднаго боку, і слабасці, рэнегацтва, з другога, пад час турэцкага нападу.

 

Летапісанне

“Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага” (20-я гг. XVI ст.). Новая патрыятычная і дзяржаўная канцэпцыя – ідэалагічная аснова стварэння другога агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапіснага звода. Легендарныя паданні пра патрыцыя Палямона, яго сыноў, заснаванне першых літоўскіх гарадоў і замкаў. Паэтычнае паданне пра заснаванне Вільні Гедымінам, звесткі пра абрады, звыячаі і вераванні старажытных ліцвінаў, дзяржаўную сімволіку Вялікага княства Літоўскага. Псеўдагістарызм у перадачы асобных падзей, імкненне да ўзвелічэння Літвы і літоўцаў, прыніжэнне ролі русінаў у стварэнні і ўмацаванні Вялікага княства Літоўскага. Белетрызацыя падзей у 3-й рэдакцыі “Хронікі…” (сяр. XVI ст.), паказ інтымных бакоў жыцця вышэйшых асоб дзяржавы (Жыгімонт ІІ Аўгуст, Барбара Радзівіл).

“Пахвала гетману Канстанціну Астрожскаму” (першая палова XVI ст.) у “Валынскім кароткім летапісе” – мастацкае адлюстраванне перамогі беларуска-літоўскага войска над маскоўскім у бітве пад Оршай 8 верасня 1514 г. Месца і час напісання летапіснага ўрыўка. Біблейска-хрысціянская і антычная тоніка ў творы, сінтэз элементаў воінскай аповесці і традыцый урачыстага красамоўства. Вобраз гетмана аповесці і традыцый урачыстага красамоўства. Вобраз гетмана Канстанціна Астрожскага ў галерэі вобразаў “ліцвінскіх Гектараў і Геркулесаў”, створаных у эпоху Рэнесансу. “Пахвала… Астрожскаму” і “Пахвала … Вітаўту”: агульнае і адметнае.

“Хроніка Быхаўца” (першая полова XVI ст.). Складовыя часткі і гісторыка-літаратурныя крыніцы твора. Асаблівасці падачы падзей, звязаных з перасяленнем Палямона і яго прыбліжаных, блізкасць і адметнасць легендарнай чаткі ў параўнанні з “Хронікай Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”. Асаблівасці паэтыкі хронікі, адыход ад штогадовых запісаў, мова помніка. Далейшае развіццё белетрызацыі ў апісанні падзей (жаніцьба Ягайлы з Соф’яй Гальшанскай). Ваенна-патрыятычная тэматыка (паход Альгерда на Маскву, Грунвальдская бітва і інш.). Міндоўг, Гедымін, Вітаўт, Ягайла ў ацэнцы летапісца. Ідэі літоўска-русінскай еднасці ў дзяржаве. Легендарнае і гістарычнае ў помніку. Адлюстраванне еўрапейскіх падзей у творы. Гісторыя знаходкі, апублікавання хронікі, яе пераклад на сучасную беларускую мову.

Рэфармацыя ў Беларусі

Рэфармацыя ў Беларусі, яе асноўныя плыні (лютэранства, кальвінізм, арыянства). Роля магнацкіх двароў Радзівілаў, Кішкаў, Зяновічаў, Глябовічаў у развіцці рэфармацыйнага руху ў Беларусі. Гарады Вялікага княства Літоўскага – асяродкі Рэфармацыі ў дзяржаве. Роля беларускай, польскай, лацінскай моў у засваенні ідэй Рэфармацыі, кантакты беларускіх рэфарматараў з культурнымі, дзяржаўнымі і рэлігійнымі дзеячамі Заходняй Еўропы. Спецыфіку рэфармацыйнага руху ў Беларусі.

Сымон Будны(каля 1530-1593)

Радзівілы і Кішкі як мецэнаты і ідэйныя натхняльнікі С.Буднага. Неардынарнасць асобы С.Буднага, яго філалагічныя, гістарычныя, філасофскія, тэалагічныя погляды. Нясвіжска-клецкі перыяд дзейнасці рэфарматара, яго выданні на старабеларускай мове “Катэхізіса” і трактата “Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам” (1562).

Прысвячэнне і прадмова да “Катэхізіса”. Элітарнасць прысвячэння Радзівілам і дэмакратызм прадмовы да “Катэхізіса”. Адлюстраванне эстэтычных, гісторыка-культурных і рэлігійных поглядаў С.Буднага. Эсхаталагічная праблема выратавання душы ў прысвячэнні і прадмове да “Катэхізіса”, рытарычныя і мастацкія сродкі яе ўвасаблення. Гісторыя хрысціянства, абраднасць і дагматыка ў інтэрпрэтацыі Сымона Буднага.’

Другое выданне “Катэхізіса” на старапольскай мове, адыход ад пазіцый кальвінізму, роля арыянства ў поглядах С.Буднага на чалавека і грамадства. Перакладчыцкая дзейнасць С.Буднага (“Біблія”, 1572; “Новы Запавет”, 1574), арыгінальныя трактаты, прысвечаныя праблемам тэалогіі і будаўніцтва дзяржавы (“Пра асноўныя артыкулы хрысціянскай веры”, 1576; “Пра свецкую ўладу”, 1583). Сутнасць палемікі С.Буднага з Марцінам Чаховіцам, Якубам з Калінаўкі, Пятром з Ганёндза, яго барацьба супраць іх вульгарна-камуністычных і анархічных ідэй.

Традыцыі Ф.Скарыны ў творчасці С.Буднага, іх развіццё, адметны шлях С.Буднага ў гісторыі беларускай культуры.

Васіль Цяпінскі

(Васіль Амельяновіч, каля 1540 – пасля 1603)

Асноўныя крыніцы біяграфічных звестак пра В.Цяпінскага. Сымон Будны пра Васіля Цяпінскага. Праца В.Цяпінскага над перакладам Евангелля. Выданне Евангелля паралельна на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах. Сённяшняе месцазнаходжанне экземпляраў друкаванага рарытэта В.Цяпінскага.

Прадмова да Евангелля. Мастацкія асаблівасці “Прадмовы да Евангелля”, тэалагічныя, гісторыка-філасофскія, філалагічныя погляды В.Цяпінскага. Славяне і славянская вучонасць ва ўспрыняцці перакладчыка. Крытыка духоўных і свецкіх феадалаў за абыякавыя адносіны да асветы народа, адукацыйныя погляды В.Цяпінскага. Прапаганда школьнай адукацыі на роднай мове, патрыятызм перакладчыка-друкара. Арыентацыя на культурны вопыт еўрапейскіх народаў у распаўсюджванні кнігадрукавання на народных мовах. Палеаграфічныя асаблівасці прадмовы В.Цяпінскага.

 

Паэзія позняга Рэнесансу

Песенныя тэксты ў пратэстанскіх канцыяналах: сувязь вершаў з рэлігійным абрадам і музыкай. Кніжна-эпіграматычная паэзія: эпіграмы на гербы, вершаваныя прадмовы, прысвячэнні С.Буднага, Л.Мамоніча, Я.Казаковіча, Б.Буднага і інш. Сямейна-рытуальная паэзія: генеталіконы, эпіталамы, фунеральныя вершы Г.Белазора, С.Кулакоўскага,Я.Пратасовіча, Я.Радвана і інш. Прыклады паэзіі (“Чалавечы век” С.Кулакоўскага), рэлігійна-палемічнай (ананімная паэма “Апалагетык, гэта ёсць Абарона канфедэрацыі”), грамадзянскай лірыкі (“Італійскі арэшнік” Я.Казаковіча). Адлюстраванне падзей Лівонскай (Інфляцкай) вайны (1558-1582) у героіка-эпічных паэмах “Апісанне маскоўскага паходу князя Крыштафа Радзівіла” Ф.Градоўскага і “Радзівіліяда” Я.Радвана. Арыентацыя на антычныя ўзоры, міметычная практыка паэтаў другой паловы ХVІ ст. Рыторыка як аснова паэтыкі.

“Лямант няшчаснага Рыгора Осціка” (1580) – ліра-эпічная паэма, выдадзеная пад псеўданімам Станіслава Лаўрэнція. Спалучэнне фунеральных матываў і актуальнай грамадскай праблематыкі, рэлігійна-паранетычнай і агітацыйна-палітычнай функцый. Адлюстраванне ў вобразе здрадніка Рыгора Осціка агульнага крызісу рэнесавага індывідуалізму.

 

Цыпріян Базылік(1535 – каля 1591)

Выдавецкая, перакладчыцкая і кампазітарская дзейнасць Ц.Базыліка. Жанрава-тэматычнае поле паэзіі берасцейскага аўтара. Паэма “Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл” (1562) – вершаваны падручнік ars bene moriendi(навукі добрага памірання).

“Пратэй, або Пярэварацень” (1564/1565). Ц.Базылік і П.Стаенскі як мяркуемыя аўтары паэмы. Наследаванне “Сатыру” Я.Каханоўскага. Заклік да грамадскай згоды і рэлігійнай талеранцыі, крытака тагачасных нораваў і звычаяў шляхты. Шматзначнасць вобраза галоўнага героя, тэма ўзаемаадносінаў паэта і грамадства.

Мацей Стрыйкоўскі(1547 – каля 1590)

Беларусь и Літва ў жыцці і творчасці М.Стрыйкоўскага. Задума вершаванай хронікі пра гістарычнае мінулае Усходняй Еўропы. Вывучэнне беларуска-літоўскіх летапісаў. Мецэнаты М.Стрыйкоўскага: Хадкевічы, Алелькавічы, біскуп М.Гедройц. Творчая эвалюцыя паэта-гісторыка: “Ганец Цноты” (1574), “На герб В.Княства Літоўскага і князёў Слуцкіх Пагоня”(каля 1576 г.), “Пра пачатак, паходжанне, рыцарскія і грамадзянскія справы слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага…” (1576/1578).

“Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі” (1582) – найбольш значны твор М.Стрыйкоўскага. Празаічныя і вершаваныя часткі “Хронікі…”. Паэтычнае майстэрства аўтара ў апісаннях Грунвальдскай, Клецкай і Аршанскай бітваў. Значэнне “Хронікі…” для станаўлення дзяржаўнай самасвядомасці народаў Вялікага княства Літоўскага.

Андрэй Рымша (каля 1550 – пасля 1595)

Творчая спадчына паэта. Вершы на старабеларускай мове: “Храналогія…” (1581), эпіграмы на гербы А.Валовіча, Л.Сапекі” у Статуце 1588 г. Эпіграмы і прысвячэнні на лацінскай і польскай мовах. Пераклад сачынення А.Паляка “Хараграфія, альбо тапаграфія…”.

“Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыштафа Радзівіла” (1583). Месца паэмы А.Рымшы ў “радзівілаўскім эпасе”. Жанравы сінкрэтызм твора: рысы героіка-эпічнай паэмы. Калектыўны вобраз удзельнікаў радзівілаўскага паходу 1581 г. Выкарыстанне беларускай мовы ў польскамоўным творы.

Гальяш Пельгрымоўскі(?-1604)

Ранняя творчасць на лацінскай мове: панегірыкі ў гонар К.Радзівіла, А.Радзівіла, Т.Скуміна, празаічны трактат “Пра герояў царквы Божай…” (1585). Паступовы пераход на польскую мову: “Дыялог літоўскага шляхціца пра Інфлянцкую вайну” (1594), двухмоўны “Патрыёт Айчыны да сенату і дзяржавы літоўскай” (1597). Узаемаадносіны Вялікага княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы як асноўная тэма творчасці Г.Пельгрымоўскага.

“Гутарка аднаго паляка з маскалём…” (1601). Г.Пельгрымоўскі як найбольш верагодны аўтар твора. Гісторыка-літаратурны кантэкст узнікнення паэмы. Адлюстраванне ў вобразах галоўных герояў ліцвінскай і маскоўскай ментальнасці. Пераклад паэмы на сучасную беларускую мову (Максім Танк).

“Пасольства Льва Сапегі да вялікага князя маскоўскага” (1603). Дакументальная аснова паэмы. Шырокі спектр палітыч

Последнее изменение этой страницы: 2016-08-11

lectmania.ru. Все права принадлежат авторам данных материалов. В случае нарушения авторского права напишите нам сюда...