Грамадска-палітычная публіцыстыка XVI ст.

Культура жывога слова ў шляхецкім грамадстве. Дыскусія вакол заключэння уніі Вялікага княства Літоўскага з Польшчай. “Размова Паляка з Ліцвінам” (1564) Аўгустына Ратундуса. Патрыятычныя прамовы Яна Хадкевіча, Мікалая Радзівіла Рудога, Астафія Валовіча на Люблінскім сойме 1569 г.

Леў Сапега (1557-1633)

Дзяржаўна-палітычная дзейнасць Льва Сапегі. Л.Сапега – ініцыятар выдання і рэдактар Статута 1588 г. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. як помнік пісьменства і юрідычнай думкі эпохі Рэнесансу. Мова помніка.

“Прысвячэнне каралю польскаму і вялікаму князю літоўскаму Жыгмонту ІІІ Вазе” і “Зварот да ўсіх саслоўяў Вялікага княства Літоўскага” ў прадмоўна-пасляслоўным комплексе да Статуту 1588 г. Выяўленне палітычных і прававых поглядаў Л.Сапегі. Адлюстраванне незалежніцкіх насторяў у беларуска-літоўскім грамадстве.

Андрэй Волан (1530-1610)

Рэлігійная і грамодская дзейнасць А.Волана ў Вялікім княстве Літоўскім: абарона кальвінізму, заклікі да правядзення рэформаў у сацыяльным і палітычным жыцці. Палітычныя і філасофскія трактаты “Пра палітычную або грамадскую свабоду”, “Пра шчаслівае жыццё, або Найвышэйшую чалавечую цноту” і інш.

“Пра дзяржаўнага мужа і яго асабістыя дабрачыннасці”. Месца трактата ў спадчыне А.Волана і ў дыскусіі пра ідэальнага ўладара і грамадзяніна. Арыентацыя на антычную тэорыю права. Рытарычнае майстэрства пісьменніка.

“Да палякаў і да ліцвінаў” – першы палітычны верш у гісторыі беларускай літаратуры. Аргументы на карысць аўтарства А.Волана. Інтэртэкстуальная сувязь верша з трактатамі С.Ажахоўскага і А.Ратундуса. Погляд аўтара на праблему уніі Польшчы і Вялікага княства Літоўскага.

Паэзія позняга Рэнесансу

Песенныя тэксты ў пратэстанскіх канцыяналах: сувязь вершаў з рэлігійным абрадам і музыкай. Кніжна-эпіграматычная паэзія: эпіграмы на гербы, вершаваныя прадмовы, прысвячэнні С.Буднага, Л.Мамоніча, Я.Казаковіча, Б.Буднага і інш. Сямейна-рытуальная паэзія: генеталіконы, эпіталамы, фунеральныя вершы Г.Белазора, С.Кулакоўскага,Я.Пратасовіча, Я.Радвана і інш. Прыклады паэзіі (“Чалавечы век” С.Кулакоўскага), рэлігійна-палемічнай (ананімная паэма “Апалагетык, гэта ёсць Абарона канфедэрацыі”), грамадзянскай лірыкі (“Італійскі арэшнік” Я.Казаковіча). Адлюстраванне падзей Лівонскай (Інфляцкай) вайны (1558-1582) у героіка-эпічных паэмах “Апісанне маскоўскага паходу князя Крыштафа Радзівіла” Ф.Градоўскага і “Радзівіліяда” Я.Радвана. Арыентацыя на антычныя ўзоры, міметычная практыка паэтаў другой паловы ХVІ ст. Рыторыка як аснова паэтыкі.

“Лямант няшчаснага Рыгора Осціка” (1580) – ліра-эпічная паэма, выдадзеная пад псеўданімам Станіслава Лаўрэнція. Спалучэнне фунеральных матываў і актуальнай грамадскай праблематыкі, рэлігійна-паранетычнай і агітацыйна-палітычнай функцый. Адлюстраванне ў вобразе здрадніка Рыгора Осціка агульнага крызісу рэнесавага індывідуалізму.

Цыпріян Базылік(1535 – каля 1591)

Выдавецкая, перакладчыцкая і кампазітарская дзейнасць Ц.Базыліка. Жанрава-тэматычнае поле паэзіі берасцейскага аўтара. Паэма “Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл” (1562) – вершаваны падручнік ars bene moriendi(навукі добрага памірання).

“Пратэй, або Пярэварацень” (1564/1565). Ц.Базылік і П.Стаенскі як мяркуемыя аўтары паэмы. Наследаванне “Сатыру” Я.Каханоўскага. Заклік да грамадскай згоды і рэлігійнай талеранцыі, крытака тагачасных нораваў і звычаяў шляхты. Шматзначнасць вобраза галоўнага героя, тэма ўзаемаадносінаў паэта і грамадства.

Мацей Стрыйкоўскі(1547 – каля 1590)

Беларусь и Літва ў жыцці і творчасці М.Стрыйкоўскага. Задума вершаванай хронікі пра гістарычнае мінулае Усходняй Еўропы. Вывучэнне беларуска-літоўскіх летапісаў. Мецэнаты М.Стрыйкоўскага: Хадкевічы, Алелькавічы, біскуп М.Гедройц. Творчая эвалюцыя паэта-гісторыка: “Ганец Цноты” (1574), “На герб В.Княства Літоўскага і князёў Слуцкіх Пагоня”(каля 1576 г.), “Пра пачатак, паходжанне, рыцарскія і грамадзянскія справы слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага…” (1576/1578).

“Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі” (1582) – найбольш значны твор М.Стрыйкоўскага. Празаічныя і вершаваныя часткі “Хронікі…”. Паэтычнае майстэрства аўтара ў апісаннях Грунвальдскай, Клецкай і Аршанскай бітваў. Значэнне “Хронікі…” для станаўлення дзяржаўнай самасвядомасці народаў Вялікага княства Літоўскага.

Андрэй Рымша (каля 1550 – пасля 1595)

Творчая спадчына паэта. Вершы на старабеларускай мове: “Храналогія…” (1581), эпіграмы на гербы А.Валовіча, Л.Сапекі” у Статуце 1588 г. Эпіграмы і прысвячэнні на лацінскай і польскай мовах. Пераклад сачынення А.Паляка “Хараграфія, альбо тапаграфія…”.

“Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыштафа Радзівіла” (1583). Месца паэмы А.Рымшы ў “радзівілаўскім эпасе”. Жанравы сінкрэтызм твора: рысы героіка-эпічнай паэмы. Калектыўны вобраз удзельнікаў радзівілаўскага паходу 1581 г. Выкарыстанне беларускай мовы ў польскамоўным творы.

Гальяш Пельгрымоўскі(?-1604)

Ранняя творчасць на лацінскай мове: панегірыкі ў гонар К.Радзівіла, А.Радзівіла, Т.Скуміна, празаічны трактат “Пра герояў царквы Божай…” (1585). Паступовы пераход на польскую мову: “Дыялог літоўскага шляхціца пра Інфлянцкую вайну” (1594), двухмоўны “Патрыёт Айчыны да сенату і дзяржавы літоўскай” (1597). Узаемаадносіны Вялікага княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы як асноўная тэма творчасці Г.Пельгрымоўскага.

“Гутарка аднаго паляка з маскалём…” (1601). Г.Пельгрымоўскі як найбольш верагодны аўтар твора. Гісторыка-літаратурны кантэкст узнікнення паэмы. Адлюстраванне ў вобразах галоўных герояў ліцвінскай і маскоўскай ментальнасці. Пераклад паэмы на сучасную беларускую мову (Максім Танк).

“Пасольства Льва Сапегі да вялікага князя маскоўскага” (1603). Дакументальная аснова паэмы. Шырокі спектр палітычных, рэлігійных і культурных праблем, закранутых у творы. Дыпламат Леў Сапега – новы герой эпічнай паэзіі. Уплыў беларускай мовы і яе свядомае выкарыстанне ў позніх творах Г.Пельгрымоўскага.

Ян Пратасовіч (? – пасля 1608)

Творчая спадчына паэта: сямейна-рытуальныя паэмы “Сват” (1595), “Эпіцэдзіум на смерць Марусі Калантай” (1597), маральна-дыдактычныя вершаваныя трактары “Вобраз старога чалавека” (1597), “Узор сумленнай белагаловай” (1597), “Ахвярадаўца” (1597). Эрудыцыя аўтара, літаратурны густ. Супрацоўніцтва з друкарняй гуманіста Яна Карцана. Я.Пратасовіч як найбольш верагодны аўтар паэмы “Румяны для аздобы дзявочага твару” (1605), выдадзенай пад псеўданімам “Радагляд Гладкатвары”.

“Inventores rerum, альбо Кароткае апісанне, хто што вынайшаў і ва ўжытак людзям даў” (1608) – першае ў Рэчы Паспалітай вершаваная энцыклапедыя. Змест і структура кнігі. Выкарыстанне аднайменнага сачынення Палідора Вергілія і аўтарскія рэфлексіі Я.Пратасовіча. Адлюстраванне нораваў і звычаяў беларуска-літоўскай шляхты ў фрагментах “Цалаванне…”, “Чатырма коньмі…”, “Рушніца…”. Сатырычны талент палесскага паэта.

Мемуарная літаратура

Праяўленне цікавасці да лёсу асобнага чалавека як характэрная рыса эпохі Рэнесансу. Першыя творы мемуарнага жанру ў шматмоўнай беларускай літаратуры: “Дзённік падарожжа ў Італію” Ю.Радзівіла, вершаваная аўтабіяграфія М.Стрыйкоўскага “Пра сябе і прыгоды свае ў размаітых краінах”, “Хроніка сям’і Уніхоўскіх”. Г.Пельгрымоўскі – пачынальнік “маскоўскай тэмы” ў гісторыка-мемуарнай літаратуры: празаічны “Дыярыуш пасольства да вялікага князя маскоўскага ў 1600-1601гг.”.

Мікалай Крыштаф Радзівіл (1549-1616)

Нясвіжская лінія Радзівілаў. Пераход у каталіцызм сыноў Мікалая Радзівіла Чорнага. Уплыў П.Скаргі на асобу М.К.Радзівіла Сіроткі. Літаратура і падарожжы ў жыцці Радзівілаў.

“Перыгрынацыя, або Паломніцтва ў Святую Зямлю”(1584-1601) – ад паломніцкай да падарожнай літаратуры. Гісторыя напісання, публікацыі і шматлікіх пазнейшых выданняў “Перыгрынацыі…”М.К.Радзівіла. Прычыны папулярнасці твора ў еўрапейскага чытача. Назіральнасць аўтара, эрудыцыя, арыгінальнасць мыслення. Лісты да сябра як удалая форма выкладу матэрыялу.

Фёдар Еўлашоўскі (1546 – каля 1616)

Ф Еўлашоўскі як тыповы прадстаўнік беларуска-літоўскай шляхты. Пераход у кальвінізм, служба пры дварах магнатаў і караля, юрыдычная кар’ера першага баларускага мемуарыста.

“Успаміны…” Творчая гісторыя “Успамінаў” Ф.Еўлашоўскага, адлюстраванне ў іх звестак з 1566 да 1604 гг. Лаканічнасць у перадачы падзеяў, насычанасць яркімі дэталямі з паўсядзённага жыцця мемуарыста і яго акружэння. Праявы аўтарскага псіхалагізму ў характарыстыцы асобаў, якія паўплывалі на лёс Ф.Еўлашоўскага. Адлюстраванне інтымных бакоў жыцця ва “Успамінах”, жаночыя вобразы ў творы. Містыцызм аўтара, маральна-дыдактычная накіраванасць помніка, асаблівасці стылю і мовы.

Эпісталярная спадчына

Эпісталаграфія як жанр і як разнавіднасць гісторыка-мемуарнай літаратуры. Пісанне лістоў у эпоху Рэнесансу. Арыентацыя на антычныя ўзоры. Службовая і прыватная карэспандэнцыя Л.Сапегі, К.Радзівіла Перуна, Я.Хадкевіча.

“Лісты Барбары Радзівіл да Жыгімонта Аўгуста” як прыклад прыватнай перапіскі. Эпісталаграфічны канон і “асабісты код” каханкаў.

“Лісты” Філона Кміты-Чарнабыльскага (1530-1587) як узор службовай перапіскі. Адлюстраванне ў лістах аршанскага старасты крызісу палітычнай улады ў Рэчы Паспалітай напрыканцы ХVІ ст. Дасціпнасць назіранняў аўтара, яго інфармаванасць пра жыццё Маскоўскай дзяржавы. Трапнасць характарыстык асобных дзеячаў у данясеннях панам Рады Вялікага княства Літоўскага. Стылістычная адметнасць лістоў Ф.Кміты-Чарнабыльскага.